زندگی از نگاه حشرات

          
        
  آیا حشرات آنچه را که ما می بینیم ، می بینند؟ آیا آن بویی که ما استشمام می کنیم آنها هم استشمام می کنند، یا آن غذایی که آنها می چشند نزد حس چشایی ما همان مزه را دارد.
گلها برای حواس پنجگانه ما انسان ها، جذابیت فراوانی دارند و این ، یکی از بهترین حوادثی است که در مسیر تکامل جانداران رخ داده است. ظاهر گلها شاعران را به وجد می آورند و رنگ گلها الهام بخش هنرمندان است.
بسیاری از مردم دوست دارند خودشان را در عطر گلها غرق کنند. یکی از راههای درک اساس زیست شناختی زیبایی گلها از طریق کشف روشهای حسی حیواناتی است که جذب گلها می شوند، حشرات یکی از این جاندارانند. سر، جان لابوک نماینده مجلس انگلستان و طبیعیدان مستعد و دست پرورده چارلز داروین یکی از اولین کسانی بود که وارد دنیای عجیب حشرات و با برخی از حواس آنها آشنا شد.
او سال 1883 میلادی ثابت کرد مورچه ها نسبت به نور فرابنفش که برای ما غیرقابل رویت است ، واکنش نشان می دهند.
از آن زمان به بعد جانورشناسان اطلاعات زیادی درباره ساختار اندامهای حسی حشرات جمع آوری کرده اند، اما معمایی که لابوک را گیج کرده بود، هنوز باقی است ؛ آیا حشرات آنچه را که ما می بینیم ، می بینند؟
آیا آن بویی که ما استشمام می کنیم آنها هم استشمام می کنند، یا آن غذایی که آنها می چشند نزد حس چشایی ما همان مزه را دارد.
رفتار حشرات را نمی توان صرفا با معیار ادراک حسی انسانی تفسیر کرد و هر نتیجه ای درباره چگونگی ادراک حشرات از محیط اطرافشان به اعتبار علمی فراوانی نیاز دارد و حتی گاهی در این راه باید به اعماق مغز زنبور یا پروانه سفر کرد.
برخلاف چشمان انسان که با یک عدسی تصویری را روی هزاران گیرنده نوری شبکیه متمرکز می کند و از این طریق تصویری یکدست و واحد در اختیارمان می گذارد، چشمان حشرات مرکبند و از تعداد زیادی عناصر مجزا به نام اوماتید یا (Ommatidia) تشکیل شده اند.
هر کدام از این عناصر یک عدسی دارند که نور را روی صفحه ای از رنگدانه های حساس نوری متمرکز و پیامهای مجزایی را به مغز حشره ارسال می کنند.
تا آنجا که اطلاع داریم این علایم به تصویری یکپارچه و مجزا تبدیل می شوند که قدرت تفکیک پذیری جزییات در آن بستگی به تعداد عناصر اوماتیدیا دارد. در مورچه ها اغلب کمتر از 20عنصر اوماتیدیا وجود دارد.
تصویر حاصل از این عناصر در مغز مورچه تصویری است سایه نما (ضد نور) و تار که لکه هایی از نور با شدت (کنتراست ) متفاوت در آن دیده می شود. زنبورها چند صد اوماتیدیا در هر چشم دارند که با آن جزییات بیشتر و بهتری را می تواند شاهد باشند.
ایجاد توازن بین اوماتیدیاها برای تفکیک پذیری تصویری محدود، توانایی حیرت انگیزی است که با آن می توان حرکات هر شی را که در میدان دید حرکت می کند،
دنبال کرد و البته این اشیا به نوبت از سوی هر اوماتیدیا ردیابی می شوند. به این توانایی ، بینایی رقصان می گویند که بسیار کارآمد و پیشرفته است.
هر گاه حشرات از شکارچیان می گریزند، این نوع بینایی برایشان امتیاز شاخصی خواهد بود و این امتیاز است که کشتن حشرات را بشدت سخت می کند. هر حرکت ناگهانی تهدیدی برای مرگ از جانب حشره محسوب می شود و در این لحظه تصویری رقصان به تعداد زیادی اوماتیدیا ارسال می شود و از این زمان فرار حشره آغاز می شود.
این توانایی می تواند قدرت سنجاقک ها را در به دام انداختن طعمه شان در حین پرواز توجیه کند. سنجاقک ها با وجود چشمانی مرکب که سرشان را با 20 هزار اوماتیدیا پوشانده است می توانند چنین قابلیتی را از خود به نمایش بگذارند. این چشمان مرکب نزدیک 360 درجه میدان دید در اختیار آنها قرار می دهد تا طعمه شان را براحتی به دست آورند. حشرات قادرند اشکالی را با درجات مختلف وضوح مشاهده کنند.

همچنین توانایی منحصری دارند که با آن می توانند حرکات را دنبال کنند ؛ اما دنیای آنها چه رنگی خواهد بود؟ رنگهایی که حشرات می شناسند، تحت تاثیر توانایی آنها در تشخیص نور فرابنفش است.
برای مثال یک تکه چوب گل شقایق نعمانی (آنمون) تمام رنگهای طیف بصری ما را منعکس می کند که در روش ادراک بصری ما این رنگها با هم ترکیب می شود و تشکیل رنگ سفید را می دهند.
اما در بسیاری از حشرات که نور فرابنفش را مشاهده می کنند تشخیص رنگ قرمز ناممکن است. در این حال در طیف بصری تغییر یافته آنها رنگ سفید انسانی هم جایی ندارد. برای آنها گلهای سفید که در ایران هم زیاد دیده می شوند، شقایق های جنگلی ، گندمک ها (در ایران ده گونه گیاه علفی دارد) و آمیلی فرها (گیاهی چتر مانند) همگی یک رنگ دارند.
ما تنها می توانیم مدلهای قریب به یقینی درباره این که حشرات چه رنگهایی را در مقایسه با روش بصری ما می بینند، بزنیم. رنگ بنفش انسانی برای مثال ترکیبی از رنگ قرمز و آبی که دو انتهای مقابل طیف بصری ما به شمار می آید، بین زنبورها معنایی ندارد.
رنگ بنفش زنبوری که معادل طیفی رنگ بنفش انسانی است ، ترکیبی است از رنگهای مختلف در ابتدای طیف نوری که در محدوده چشمان زنبور قابل شناسایی است. این بنفش زنبوری ترکیبی از نور فرابنفش و رنگ زرد و شاید اندکی زرد مایل به سبز است. این امکان وجود دارد که برخی حشرات بینایی رنگی بهتری از ما داشته باشند.
وجود ردیاب های رنگی متعدد در چشمان حیوانات ، برای داشتن بینایی رنگی لازم است. این ردیاب ها باید عناصر گیرنده نوری حساس به طول موجهای مختلف داشته باشند. برای آن که بدانیم در نظر یک زنبور، رنگ و ظاهر گل چقدر متفاوت است باید با استفاده از پالاینده گذریووی UV (transnitting fihterr) به عکاسی از گلها بپردازیم.
برای این کار گلی را در نور قرار می دهند و دوربین را به فیلم سفید و سیاه ( 400ASA کنتراست 400)مجهز می کنند، با تنظیم لنز دوربین روی گل عکس گرفته می شود.
سپس جلوی لنز دوربین فیلتر مخصوص wratten 18A)kodak) را وصل می کنند. این فیلتر نورهای مریی را پراکنده می کند و اجازه عبور نور فرابنفش را می دهد.
میزان نوردهی مناسب با آزمون و خطا به دست می آید. مثلا اگر هنگام عکاسی بدون این فیلتر نوردهی 500/1 ثانیه است ، با فیلتر از نوردهی 4 ثانیه باید استفاده کرد.
از این روش برای عکاسی از گلهای پنجه برگ نقره ایTormentil، پنجه برگ چمن زاری Silverweed، آلاله انجیری ، کوکب کوهی و یا گونه هایی با گل زرد نظیر پیربهارک یا پیربهاری استفاده می شود.
در این گونه ها وسط گل تاریک و نور فرابنفش در اطراف و نوک گلبرگ ها منعکس می شود. پس از آن گلهای بنفشه و پامچال با الگوهای غیرمنتظره ای برای عکاسی مناسبند. در عکسها رنگ زرد گلبرگ های پامچال خطوط تاریکی را به سمت مرکز شهد گل نشان می دهند.
با چشم غیرمسلح در این مرکز شهد گل ، تنها رگبرگ های کمرنگ قابل مشاهده اند. در بنفشه ها خطوط راهنمای حشرات به سوی شهد گل ظاهرا هیچ نور فرابنفشی را جذب نمی کند و این امکان وجود ندارد که آن را با دیگر گلبرگ های گلها مقایسه کنیم.
همه اینها نشان می دهند که هر تلاشی برای تفسیر ارتباط بین حشرات و گلها نیاز به دانستن تفاوت روش بصری انسان و حشرات دارد.